De Goldbergvariaties worden in 2024 maar liefst drie keer uitgevoerd in de Leidse Salon. Bachs 'Aria mit verschiedenen Veränderungen', dertig variaties met een aria aan het begin en aan het eind, wordt respectievelijk uitgevoerd door het Berlage Saxofoonkwartet, pianist Hannes Minnaar en het Brunsvik strijktrio. Zonder moeite hadden we daar nog uitvoeringen met andere instrumenten aan kunnen toevoegen.
De compositie behoort tot de beroemdste die Johann Sebastian Bach schreef en is talloze keren verklankt, verbeeld en geromantiseerd; op het concertpodium, de langspeelplaat, de cd, in film en in romans. Reden genoeg om dit ingenieuze bouwsel vanaf drie zijden binnen te treden.
De status die de Goldbergvariaties tegenwoordig hebben is niet alleen te danken aan de oorspronkelijke uitgave voor twee-manualig klavecimbel uit 1741. Het was pianist Glenn Gould (1932-1982) die de Goldbergvariaties in de 20ste eeuw voor het grote publiek ontsloot. Hij zette de variaties twee keer op de plaat.
De opname uit 1955 zorgde voor de doorbraak van de excentrieke Canadees én genereerde overweldigende belangstelling voor de compositie. Het spelen van de Goldbergvariaties, niet voor niks vaak omschreven als het beklimmen van de muzikale Olympus houdt vele musici generaties lang bezig. Gustav Leonhardt, de grote vernieuwer in de 'oude muziek’ praktijk, bracht de Goldbergvariaties zelfs drie keer op plaat en cd uit. Op het wereldwijde web zijn sites die verschillende opnames van evenzovele of soms dezelfde musici becommentariëren en vergelijken. Zo worden de opnames van Gould uit 1955 en 1982 naast elkaar gezet. Bij de discussies over frasering, tempo, dynamiek in de piano-opnames zouden we bijna vergeten dat de compositie oorspronkelijk voor klavecimbel is geschreven.
De aria met zijn variaties dankt zijn naam aan de in 1727 geboren musicus Goldberg. Goldberg was een beschermeling van de Russische gezant Keyserlink. Het verhaal over het ontstaan van de Goldbergvariaties luidt dat Keyserlink aan Bach de opdracht gaf een compositie te schrijven die Goldberg voor hem kon spelen omdat de gezant aan slapeloosheid leed. Sommige verhalen zijn zo mooi dat het zonde van de moeite is om uit te zoeken of ze op waarheid berusten.
Het feit dát de Goldbergvariaties in vele verhalen en romans opduiken bewijst de enorme reikwijdte van het stuk. Vaak duikt de compositie op in de nabijheid van de dood. Anna Enquist beschrijft in haar ontroerende roman Contrapunt uit 2008, het bestuderen van de variaties door ‘een vrouw’. Een vrouw die terugkijkt op een leven met haar twee kinderen en haar man. Zij beschrijft gebeurtenissen en intermenselijke verhoudingen met behulp van de variaties. Elk hoofdstuk begint met een deel uit de partituur. ‘Er was de vleugel, er was de tafel. Tussen beide plaatsen ging de vrouw heen en weer, meer gedreven door afkeer dan door verlangen. De dertiende variatie, de eerste met een echt langzaam tempo, een trieste sarabande omrankt door eindeloze guirlandes van tere nootjes, weliswaar in majeur maar evengoed onuitsprekelijk troosteloos, joeg haar naar de tafel. Ze nam het potlood ter hand. Het boekstaven van episodes uit het leven van een kind was het minste wat je van een moeder mocht verwachten. Gebaseerd op herinneringen van de moeder of op haar fantasie. Uitgaande van de chronologie, van de fotoalbums of van iets anders wat de invallen naar boven zweepte. Muziek.’ (Anna Enquist in Variatie 13)
Leon de Winter voert de Goldbergvariaties op in zijn roman Geronimo uit 2015.
Special forces agent Tom verblijft op een legerbasis in Afghanistan. Hij treurt om de dood van zijn dochter Sarah en zoekt troost in Goulds opname van de variaties. Op de basis woont ook de Afghaanse tolk Sadi met zijn dochter Apana. ‘En door de open deur zag ik Apana verschijnen, met open mond, met haar grote blauwe ogen […] Onbeschermd stond ze in Bachs universum, waarin elke noot natuurlijk en wonderlijk op de volgende aansloot en een stroom van harmonie teweegbracht die boven de natuur uitsteeg. Ze keek naar de speakers, naar mij, wanhopig bijna, smekend om een antwoord op de vraag waarom ze hiermee werd belast, waarom ze te midden van het onvolkomene de volkomenheid moest beleven. Ze wist vanaf dat moment dat schoonheid pijn deed omdat de beleving ervan eindig was, dat wist ik omdat ik het als kind zelf zo had ondergaan. Ze schrok toen na drie minuten de zachte aria werd opgevolgd door het rappe tempo van Variatio 1. Tranen schoten in haar ogen. Ze rende weg.’ (Leon de Winter in Geronimo)
En ook voor de Amerikaanse schrijver en recensent Philip Kennicott raakt de dood verbonden met Bachs meesterwerk in zijn Counterpoint, A Memoir of Bach and Mourning. Na de dood van zijn moeder, met wie hij een problematische relatie had, besluit Kennicott de variaties te gaan studeren. In het studieproces start hij een zelfonderzoek waarin hij gaandeweg zijn relatie tot muziek en het uitvoeren ervan beschrijft. Kennicott projecteert de gevoelens die de Goldbergvariaties
bij hem oproepen zelfs op zijn hond Nathan: ‘Als hij muziek hoort die hem pijnlijk treft, is die pijn schrijnend en wordt door niets verzacht. Waarom kwelt die muziek hem toch zo? Dat had van meet af aan duidelijk moeten zijn. Toen we hem adopteerden was hij drie maanden oud, nog maar net oud genoeg om uit zijn nest gehaald te worden en aan menselijke zorg te worden toevertrouwd. Hij kwam bij ons in de eerste weken dat ik de Goldbergvariaties aan het studeren was, en sliep in een mandje in de keuken terwijl ik in de huiskamer zat te studeren. Hij was in een vreemd huis, omringd door nieuwe gezichten, en plotsklaps alleen. Bach was de soundtrack bij de meest traumatische gebeurtenis in zijn leven, de muzikale begeleiding bij zijn verwarring en zijn verdriet. Wanneer hij die muziek hoort mist hij zijn moeder.’ (Vertaling Frits van der Waa)
Om nog een laatste Nederlandstalige roman te noemen: Bert Natter schreef in 2014 met Goldberg de zoektocht van de gesjeesde musicologie student Bart Lesage naar het levensverhaal van de persoon Goldberg. Een wervelende roman, met opnieuw een aantal te betreuren geliefden, die ingenieus de barokke tijd naar het heden haalt. Een met humor en gedegen kennis geschreven spreekwoordelijke achtbaan aan tragikomische, of als zodanig beschreven gebeurtenissen. Zelfs de dood van Goldberg wordt virtuoos en met gevoel voor luguber drama beschreven.