Op 24 februari 2022 viel Rusland met een enorme legermacht Oekraïne binnen. Internationale verontwaardiging was het gevolg. Voor het eerst sinds de Tweede Wereldoorlog was een land op het Europese continent een ander land binnengevallen. Ook vreesden velen het uitbreken van een grote oorlog tussen het Westen en Rusland. In de hierop volgende dagen werden allerlei veel culturele evenementen geschrapt die met Rusland te maken hadden. Zo gooiden activisten bij Museum Hermitage aan de Amstel de ruiten in en moest daar een tentoonstelling met avant-garde kunst uit Sint-Petersburg sluiten.In Haarlem werd een paar dagen na de Russische invasie een streep gezet door een 48-uur durend Tsjaikovski- en Strawinsky-festival in de lokale Philharmonie. De reden hiervoor was dat het nu niet gepast zou zijn om Russische muziek te laten klinken. In het Concertgebouw in Amsterdam werden in de weken hierop musici uit Rusland aan de tand gevoeld of zij Poetin al dan niet steunden. Zo ja, dan konden ze een optreden in het Nederlandse muziekwalhalla wel vergeten. Een twijfelgeval, zoals de Russisch-Griekse dirigent Teodor Currentzis, wiens orkest door Gazprom werd gefinancierd, mocht weliswaar het podium op, maar werd op de stoep van het Concertgebouw op boegeroep onthaald.
In Oekraïne zelf werden Russische romans van Alexander Poesjkin en Fjodor Dostojevski door de papierversnipperaar gedraaid, omdat zij de grootsheid van hun land hadden bezongen en daardoor als imperialisten werden gezien. Ook werk van de in Kyiv geboren en opgegroeide Michail Boelgakov werd verboden, omdat hij het Oekraïens ooit een primitieve taal had genoemd. De 20ste-eeuwse dichter Joseph Brodsky was hen in 2014 al voorgegaan, als gevolg van zijn uitspraak dat de Krim van Rusland was en moest blijven.
Maar terug naar de muziek. Je kunt Tsjaikovski (1840-1893) ervan beschuldigen dat hij met Ouverture 1812 een bombastisch werk had gecomponeerd over de overwinning op Napoleon. Het werk was in opdracht van de tsaar gecomponeerd ter gelegenheid van de inwijding van de Christus Verlosserskerk in Moskou, de stad die het zwaarst geleden had onder de Franse invasie. Kanonschoten en klokgelui zijn aan het einde van de verder romantisch klinkende noten het hoogtepunt van het Russisch nationalisme in dat stuk. Maar om Tsjaikovski ervan te beschuldigen dat hij een nationalist en imperialist is, gaat toch wat ver. Eerder moet je hem zien zoals Klaus Mann hem in zijn biografische roman Symphonie Pathétique neerzet: als een bezeten kunstenaar, die vanwege zijn geaardheid mogelijk tot zelfmoord werd gedwongen en dus ook leed onder zijn tijd.
Als je het over Strawinsky hebt en overweegt hem te cancelen, moet je eerst bedenken dat hij sinds 1914 zijn geboorteland niet wilde bezoeken. Pas in 1962, tijdens de culturele dooi onder partijleider Chroesjtsjov, bracht hij zijn land voor het eerst weer een kortstondig bezoek om er een paar concerten te geven . En dan Sjostakovitsj en Prokofjev. Hoe hebben zij niet geleden onder het regime van Stalin. Iemand als Poesjkin werd vanwege zijn dissidente liberale opvattingen weliswaar door de tsaar verbannen naar de Krim, maar als je onder Stalin in ongenade viel, kon je de kogel krijgen of voor lange tijd in de Goelag worden opgesloten. Je kon in de Sovjet-Unie maar het beste niet opvallen.
Dat Sjostakovitsj en Prokofjev bleven componeren, was een manier om aan die angst te ontsnappen en toch hun creativiteit te uiten. Prokofjev was na de revolutie van 1917 naar Amerika gevlucht. Maar toen hij daar niet genoeg emplooi vond, remigreerde hij naar het oude Europa, waar hij achtereenvolgens in Frankrijk en Duitsland woonde. Maar ook daar kon hij niet aarden, want hij miste de klanken en geuren van zijn geboorteland.
Toen het bolsjewistische regime een beroep op Prokofjev deed om naar Rusland terug te keren en hem daarbij allerlei privileges toezegde, kon hij de verleiding niet weerstaan. Naïef als hij was, kon hij zich echter niet voorstellen hoe verschrikkelijk zijn nieuwe leven eruit zou zien. Maar toen de ene na de andere compositie van zijn hand door de bonzen van de Componistenbond werd afgekeurd, raakte hij algauw ontgoocheld. De grote lof, die hij voor sommige composities kreeg, soms zelfs in de vorm van een lucratieve Stalinprijs, deed daar niets aan af. Toen ook nog zijn Amerikaanse ex-vrouw Lina, de moeder van zijn twee zoons, in Moskou werd gearresteerd en tot acht jaar Goelag veroordeeld, was voor hem de nachtmerrie compleet.
Ook Sjostakovitsj moet af en toe doodsbang zijn geweest om gearresteerd te worden. Maar anders dan Prokofjev beheerste hij de kunst van het laveren en speelde hij het spelletje mee. Je kunt hem dat kwalijk nemen, maar ook begrip voor hem hebben. Want ook hij had zijn land en zijn taal nodig om zijn composities te kunnen maken.
Als verwende westerling, wonend in een van de beste landen ter wereld, kun je je zoiets niet voorstellen. Pas las je naar zijn muziek luistert, besef je wat hij moet hebben doorgemaakt. De terreur die de hele Russische geschiedenis doordrenkt, spat uit zijn noten, terwijl er ook intermezzi zijn van grote schoonheid en tederheid. Precies dat is wat Rusland is.
(Michel Krielaars)
Concerten
Vr 17 jan DE SNEEUWSTORM, blz 10
Do 13 feb DE KLANK VAN DE HEILSTAAT, blz 14
Vrij 28 feb 'SALON! COMPONISTEN ONDER ELKAAR', blz 16